Lãnh binh Mai Lượng (Lãnh Mai) là thủ lĩnh kiệt xuất của phong trào Cần Vương kháng Pháp tại Quảng Bình vào cuối thế kỷ XIX, ông đỗ cử nhân võ và được vua Hàm Nghi sắc phong Lãnh binh. Ông hăng hái chiêu mộ dân binh, xây dựng lực lượng kháng chiến và kiên trung giữ vững khí tiết cho đến khi mất vào năm 1890. Lăng mộ của ông được công nhận là Di tích Lịch sử-Văn hóa cấp quốc gia vào năm 1998.
Trước sự xuống cấp, UBND tỉnh Quảng Bình đã quyết định tái thiết và tôn tạo lăng mộ trên nền cũ vào năm 2025, với sự phối hợp của chính quyền địa phương và con cháu dòng họ, đặc biệt là Trung tướng Mai Xuân Vĩnh. Công trình lăng mộ mới được xây dựng bằng đá xanh nguyên khối bền vững, uy nghi và trang trọng, tọa lạc giữa rừng thông Sủm Mặc, đã được khánh thành vào ngày 22/4/2025. Việc tôn tạo thể hiện lòng tri ân sâu sắc đối với vị lãnh binh yêu nước và góp phần bảo tồn di tích lịch sử quan trọng này.
(QBĐT) – Lãnh binh Mai Lượng, hay còn được tôn kính gọi là Lãnh Mai, nổi bật như một thủ lĩnh kiệt xuất, đã cống hiến to lớn cho phong trào Cần Vương kháng Pháp tại Quảng Bình vào những thập niên cuối thế kỷ XIX. Ông chào đời năm Mậu Tuất (1838) tại làng Thọ Linh, tổng Thuận Thị, phủ Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình (nay là làng Thọ Linh, xã Quảng Sơn, TX. Ba Đồn). Dù xuất thân trong một gia đình tuy nghèo khó nhưng giàu truyền thống hiếu học, từ thuở ấu thơ, Lãnh binh Mai Lượng đã bộc lộ trí tuệ vượt trội, khí phách kiên cường và nghị lực phi thường.
Vào khoa thi Hội võ dưới triều vua Tự Đức, cụ thể ngày 2 tháng 5 năm Ất Sửu (tức 26/5/1865), ông đã xuất sắc đỗ cử nhân võ và nhanh chóng được triều đình bổ nhiệm vào hàng ngũ quân đội, thăng đến chức Hiệp quản. Ngay từ những ngày đầu đảm nhiệm trọng trách, Hiệp quản Mai Lượng đã minh chứng tinh thần độc lập dân tộc sâu sắc, kiên quyết phản đối quân xâm lược ngoại bang. Đến năm 1885, khi vua Hàm Nghi ban hành Chiếu Cần Vương, ông lập tức trở thành một trong những văn thân, sĩ phu yêu nước tiên phong tại Quảng Bình hưởng ứng lời hiệu triệu thiêng liêng. Ông được chính vua Hàm Nghi sắc phong chức Lãnh binh, rồi quay về quê nhà hăng hái chiêu mộ dân binh, xây dựng lực lượng kháng chiến.
 |
Dù phong trào kháng chiến phải đối mặt với muôn vàn thách thức sau sự kiện vua Hàm Nghi bị bắt, nghĩa quân do Lãnh binh Mai Lượng lãnh đạo vẫn giữ vững khí tiết, kiên trung với sự nghiệp cứu nước. Tiếc thay, vào ngày 12/5/1890, ông đã trút hơi thở cuối cùng tại căn cứ Cao Mại, do mắc phải căn bệnh sốt rét rừng ác tính. Lăng mộ của ông, ban đầu được bí mật an táng trong khu rừng Cao Mại, sau đó đã được gia đình và người dân địa phương di chuyển về quê nhà để tiện bề thờ phụng.
Ngày 24/1/1998, lăng mộ của Lãnh binh Mai Lượng vinh dự được Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch) chính thức công nhận là Di tích Lịch sử -Văn hóa cấp quốc gia. Năm 2003, Nhà nước đã đầu tư xây dựng lăng mộ tại khu vực Sủm Mặc, thuộc vùng núi Đại Sơn, xã Quảng Sơn. Công trình này tiếp tục được sửa chữa, tôn tạo vào năm 2014. Tuy nhiên, trước sự khắc nghiệt của thời tiết và tác động của thời gian, lăng mộ đã xuống cấp đáng kể, không còn giữ được vẻ trang nghiêm ban đầu.
Trước tình hình đó, vào năm 2025, UBND tỉnh cùng Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch Quảng Bình đã thống nhất quyết định tái thiết và tôn tạo lăng mộ trên nền cũ. Mục tiêu đặt ra là kiến tạo một công trình bền vững, uy nghi và trang trọng, thể hiện sự tri ân sâu sắc, đáp ứng khát vọng bấy lâu của chính quyền, nhân dân và toàn thể con cháu đối với vị lãnh binh kiệt xuất của phong trào Cần Vương.
 |
Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch đã chính thức ủy nhiệm cho UBND xã Quảng Sơn, phối hợp chặt chẽ với các thế hệ con cháu hậu duệ Lãnh binh Mai Lượng, chịu trách nhiệm triển khai việc xây dựng và tôn tạo lăng mộ, tuân thủ nghiêm ngặt theo thiết kế đã được phê duyệt. Đặc biệt, Trung tướng Mai Xuân Vĩnh, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, nguyên Phó Đô đốc, Tư lệnh Hải quân nhân dân Việt Nam, đồng thời là chắt nội của Lãnh binh Mai Lượng, đã vinh dự được giao trọng trách chủ trì công tác quan trọng này. Quá trình thiết kế công trình được thực hiện hết sức tỉ mỉ, dựa trên sự kết hợp hài hòa giữa các giá trị truyền thống, địa thế tự nhiên, nguyên lý phong thủy, đặc điểm khí hậu, tập quán địa phương và rút kinh nghiệm từ các lần xây dựng trước.
Vào ngày 16/3/2025, một buổi lễ động thổ trang trọng đã được cử hành để khởi công xây dựng lăng mộ. Công trình tọa lạc trên khuôn viên rộng 106m2, với toàn bộ cấu trúc từ đền thờ, mộ bia, cổng thành đến lan can đều được chế tác từ đá xanh Hà Trung (Thanh Hóa) nguyên khối, đảm bảo sự bền vững và vẻ đẹp vượt thời gian. Nhà bia có mặt tiền rộng hơn 8m, bao gồm một am thờ chính và hai cánh cây hương đối xứng. Am thờ, với kích thước rộng 2m và cao hơn 4m, nổi bật với khối đá chạm khắc hình cánh hạc, lưỡng long chầu nhật nguyệt tinh xảo trên đỉnh. Bên trong am thờ, di ảnh Lãnh binh Mai Lượng được đặt trang trọng, cùng với bàn thờ, bát hương, và lọ hoa đều được làm bằng đá. Phía trước am thờ là đôi câu đối bằng đá, khắc họa trang trọng sự nghiệp lẫy lừng và thanh danh cao quý của ông.
 |
Ngôi mộ chính có hình bát giác, đường kính rộng hơn 3m, được xây dựng vững chãi từ ba cấp đá khối. Cổng lăng mộ được thiết kế theo kiến trúc tam quan truyền thống, với các cột cổng được trang trí hình búp hoa sen thanh thoát. Thành cổng và lan can xung quanh đều được chạm khắc tinh xảo hoa văn sen hóa, mang đậm nét văn hóa Việt. Một bức cuốn thư đá được đặt trang trọng, khắc dòng chữ “Mộ Lãnh binh Mai Lượng” cùng chữ “Phúc” mang ý nghĩa cát tường. Đặc biệt, phần móng công trình được chú trọng thiết kế sâu gần 2m, kết hợp lớp kè đá hộc và dầm bê tông cốt thép kiên cố, nhằm đảm bảo tối đa sự vững chắc và trường tồn của di tích.
Lăng mộ tọa lạc uy nghi giữa rừng thông Sủm Mặc xanh ngát của núi Đại Sơn, hướng tầm nhìn ra dòng sông Rào Nan hiền hòa, với thế tựa lưng vững chãi vào dãy Đại Sơn trùng điệp. Sự sắp đặt này không chỉ tạo nên một cảnh quan tĩnh mịch, thiêng liêng mà còn thấm đẫm vẻ hùng vĩ. Nơi đây từng là một trong những căn cứ hoạt động quan trọng của nghĩa quân Lãnh binh Mai Lượng trong những năm tháng kháng chiến Cần Vương đầy gian khổ.
 |
Công tác xây dựng và tôn tạo lăng mộ Lãnh binh Mai Lượng đã được triển khai thành công nhờ sự quan tâm sâu sắc và chỉ đạo sát sao từ Tỉnh ủy, UBND tỉnh Quảng Bình, Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch, cùng với sự chung tay đóng góp quý báu của toàn thể con cháu dòng họ. Công trình, được hoàn thiện với chất liệu mới bền vững, kiến trúc tinh tế và cảnh quan hài hòa, đã được gia đình dòng tộc long trọng khánh thành vào ngày 22/4/2025. Buổi lễ diễn ra trang nghiêm với sự hiện diện của lãnh đạo tỉnh, chính quyền xã Quảng Sơn và đông đảo con cháu dòng họ Mai, đúng vào dịp kỷ niệm 135 năm Ngày mất của vị lãnh binh yêu nước.
 |
Trước lễ khánh thành lăng mộ chính, vào ngày 20/4, tại khu mộ cũ của Lãnh binh Mai Lượng ở xã Cao Quảng, Trung tướng Mai Xuân Vĩnh đã tiến hành trao 20 suất quà ý nghĩa cho các hộ gia đình có hoàn cảnh khó khăn trên địa bàn. Cùng với con cháu của cụ Mai Lượng, ông cũng đã hỗ trợ Ủy ban MTTQVN xã Cao Quảng triển khai công trình nước sinh hoạt Khe Chuối, phục vụ thiết yếu cho các hộ dân thôn Tân Tiến, với tổng kinh phí gần 60 triệu đồng. Tiếp đó, vào ngày 21/4, Trung tướng Mai Xuân Vĩnh còn tiếp tục trao tặng các thiết bị vui chơi hiện đại cho trẻ em tại Trường mầm non xã Quảng Sơn, với tổng giá trị hơn 150 triệu đồng, thể hiện sự quan tâm sâu sắc đến thế hệ tương lai.
Mai Chí Vũ
(Hội Nhà báo Việt Nam)
