Trí thức dòng sông: Bản sắc quê hương định hình tư tưởng

 

Việc Nguyễn Kiến Giang, một thanh niên tỉnh lẻ xa rời Thủ đô, với trình độ học vấn chỉ dừng lại ở năm thứ hai bậc trung học (trước đây gọi là “đệ nhị”), lại được một cơ quan Trung ương tuyển dụng vào vị trí biên tập viên tại một Nhà xuất bản then chốt của Đảng khi mới 25 tuổi, quả thực là một điều hiếm thấy.

 

Sự “đặc cách” này xuất phát từ việc nhiều người coi Nguyễn Kiến Giang là “hạt giống đỏ” cách mạng, bởi thân phụ của ông, cụ Nguyễn Trung Thầm (1911-1947), đã tham gia hoạt động cách mạng từ rất sớm và từng bị thực dân Pháp bắt giam tại Đồng Hới trong giai đoạn 1930-1931.

 

Trong hồi ký “Cha tôi”, vừa được công bố trong cuốn sách ra mắt đầu xuân 2025, Nguyễn Kiến Giang đã kể lại: “…Tôi chào đời khi cha tôi vẫn còn bị giam giữ. Mẹ tôi thuật lại rằng, khi ấy, mẹ tôi ẵm tôi đến thăm cha, trong chiếc áo rộng thùng thình của ông. Câu chuyện đó về sau trở thành một dấu son “đỏ chót” trong lý lịch của tôi, khiến người ta thường nói rằng tôi là “cộng sản từ trong bào thai!”.”

 

Sau khi mãn tù, ông Nguyễn Trung Thầm tiếp tục hoạt động trên nhiều “mặt trận”, đôi khi ẩn mình dưới vỏ bọc kinh doanh (như mở hiệu thuốc, làm đại lý cho hãng rượu Nam Đồng Ích) tại Đồng Hới để thuận tiện liên lạc với các đồng chí trong tỉnh và khu vực miền Trung. Trong cuốn hồi ký đã dẫn, Nguyễn Kiến Giang miêu tả cảnh cha ông làm “đại lý hãng rượu” như sau: “…Ngoài những người từ khắp nơi trong tỉnh đến liên hệ mua bán, thỉnh thoảng tôi lại thấy những nhân vật lạ mặt đến gặp cha tôi, thì thào bàn bạc những chuyện gì đó mà tôi, khi ấy “còn là con nít”, không thể hiểu được. Sau này, mẹ tôi kể rằng đó là những đồng chí cách mạng của cha tôi, đến từ những vùng xa xôi. Mẹ tôi còn dẫn chứng những cái tên như Phan Đăng Lưu, Lê Văn Hiến… từ Huế hay Đà Nẵng đến. Những người này thường lưu lại vài hôm rồi “biến mất”.”

Trong giai đoạn 1936-1939, khi Chính phủ Mặt trận Bình dân nắm quyền tại Pháp, cụ Thầm càng hoạt động cách mạng mạnh mẽ hơn. Cuộc đời hoạt động của ông Nguyễn Trung Thầm, đặc biệt là giai đoạn tham gia Việt Minh trước Cách mạng tháng Tám, đã được ghi chép chi tiết trong cuốn “Lịch sử Đảng bộ Quảng Bình”. Thời điểm ấy, dù còn ở tuổi thiếu niên, Nguyễn Kiến Giang đã biết theo dõi và sau này, vào cuối đời, ông đã ghi lại trong cuốn “Hồi ký” đã dẫn như sau: “…

 

Các tổ chức Việt Minh được thành lập trong làng và vùng lân cận, với cha tôi đóng vai trò đầu mối quan trọng. Những “đồng chí Việt Minh” trong vùng thường xuyên đến gặp cha tôi để bàn bạc công việc, từ việc tổ chức mít tinh, tuyên truyền xung phong đến phát truyền đơn chống Nhật bắt lính. Không khí trong nhà lúc nào cũng sôi nổi như hội. Ngôi làng đã trở thành lá cờ đầu của phong trào Việt Minh trong khu vực. Tôi không thể nào quên được không khí thiêng liêng của buổi tối thành lập Việt Minh và lễ tuyên thệ dưới ngọn cờ đỏ sao vàng…”.

 

Sau Cách mạng tháng Tám, ông Nguyễn Trung Thầm được điều về tỉnh, đảm nhiệm chức vụ Trưởng ty Thông tin Tuyên truyền. Thật đáng tiếc, trên đường đi dự hội nghị cán bộ tỉnh tại chiến khu Thuận Đức, ông đã đột quỵ, bị liệt nửa người và trút hơi thở cuối cùng vào ngày 3/8/1947. Khi ấy, ông mới chỉ 36 tuổi! 

 

Với một người cha mẫu mực và một làng quê giàu truyền thống cách mạng như vậy, Nguyễn Kiến Giang đã sớm tham gia Việt Minh khi mới 14 tuổi. Đến năm 16 tuổi, theo “điều lệ” của Đảng thời bấy giờ, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương, và tham gia nhiều lớp huấn luyện quan trọng, bao gồm lớp do Xứ ủy Trung kỳ tổ chức cuối năm 1945 và khóa giảng viên của Trường Nguyễn Ái Quốc tại Việt Bắc vào năm 1949.

 

Sau năm 1954, khi đang công tác tại Tỉnh ủy Quảng Bình, ông đã dịch cuốn “Luận cương kỷ niệm 50 năm của Đảng Cộng sản Liên Xô (1903-1953)” từ một tờ báo tiếng Pháp, và “thử gửi cho NXB Sự thật xem sao”. Bất ngờ thay, năm 1955, NXB đã ấn hành thành một cuốn sách mỏng 50 trang. Nhờ đó, ông được điều chuyển về công tác tại NXB Sự thật. Trong sáu năm làm việc tại đây (1956-1962), Nguyễn Kiến Giang đã liên tiếp xuất bản nhiều tác phẩm về lịch sử và cách mạng Việt Nam, Liên Xô…

 

Tháng 8 năm 1962, Nguyễn Kiến Giang, vẫn được nhìn nhận là “hạt giống đỏ” ưu tú, đã được cử sang Liên Xô du học. Tuy nhiên, sau đó, những biến động lớn trên trường quốc tế đã tác động sâu sắc đến nhận thức và chuẩn mực giá trị ở nhiều quốc gia. Chính trong bối cảnh đó, ông và một số đồng chí khác – phần lớn là những người đã tham gia cách mạng từ rất sớm – đã mạnh dạn bày tỏ những quan điểm mới mẻ, khó được chấp nhận vào thời điểm đó, đặc biệt khi miền Bắc đang phải đối mặt với cuộc chiến tranh phá hoại tàn khốc. Từ đó, ông đã phải “ẩn danh” cho đến tận hôm nay, sau 63 năm, tên tuổi Nguyễn Kiến Giang mới lại được “chính danh” trên hai tác phẩm được phát hành đầu xuân 2025, đúng dịp kỷ niệm 94 năm ngày sinh của ông. Điều này khẳng định những thay đổi tư duy “tiền Đổi mới” của Nguyễn Kiến Giang đã chính thức được thừa nhận.

 

Một điểm đặc biệt khác là suốt mấy chục năm “ẩn danh” ấy lại chính là giai đoạn Nguyễn Kiến Giang đã cống hiến một khối lượng tác phẩm viết và dịch đồ sộ, hiếm người có thể sánh kịp. Từ cuối thập niên 70, nhiều viện nghiên cứu và cơ quan báo chí – tiêu biểu là Tạp chí “Học tập” và Học viện Nguyễn Ái Quốc – đã “đặt hàng” ông viết hoặc dịch nhiều đề tài lớn như “Từ điển minh triết phương Đông” (NXB Khoa học xã hội, 1997); “Đạo giáo và các tôn giáo Trung Quốc” (1999); “Phê phán tính hiện đại” (NXB Thế giới, 2003)… Một số công trình này cùng nhiều bài báo đã được công bố trong giai đoạn đó dưới các bút danh như Lương Dân, Lê Diên, Huyền Giang và gần hai chục bút danh khác trên các báo chí toàn quốc, trong đó có Nhân Dân, Thanh Niên, Lao Động, Tuổi Trẻ.

 

Để thấy rõ cách ông đã tham gia vào công cuộc “Đổi mới” thực sự của đất nước năm 1986, xin trích dẫn một vài nhan đề bài báo của Nguyễn Kiến Giang: “Xây dựng lối sống XHCN ở Việt Nam” (Tạp chí Cộng sản, tháng 2/1981), “Dân chủ và Chủ nghĩa xã hội” (Đề cương trình bày tại Viện Marx-Lenin năm 1987)… Riêng trên Báo Lao Động, từ năm 1986, ông đã có hàng chục bài viết nổi bật như: “Phê bình và đổi mới” (3/1986), “Vai trò của báo chí và tính công khai” (1/1988)…

 

Hai tập sách “Suy nghĩ 90” và “Nguyễn Kiến Giang (1931-2013) Niên biểu và Di cảo”, vừa được xuất bản bìa cứng, khổ lớn, với tổng cộng 1.100 trang (NXB Thông tin và Truyền thông – Hà Nội, 2025), chỉ là một phần nhỏ trong kho tàng công trình nghiên cứu và dịch thuật đồ sộ mà Nguyễn Kiến Giang đã thực hiện. Hai người con của ông, những người đã dày công sưu tầm và biên soạn, chia sẻ rằng: “Di sản văn hóa mà ông để lại bao gồm 30 đầu sách viết, 48 tác phẩm dịch, 62 tiểu luận, đề cương và 66 bài đăng trên các báo… Các tiểu luận của ông vô cùng đa dạng, bao trùm mọi đề tài, vượt lên trên những giới hạn định chế của xã hội bấy giờ. Chúng luôn cập nhật tri thức mới của thời đại, truyền tải sâu sắc về tự do, dân chủ, nhân quyền, pháp trị, những giá trị phổ quát mà ông khao khát chúng sẽ trường tồn cùng đất nước trong tương lai…”.

 

Dù mới chỉ là một phần nhỏ trong di sản tinh thần mà Nguyễn Kiến Giang để lại được công bố, nhưng từ đây, độc giả đã có thể hình dung rõ phẩm cách và trí tuệ của một trí thức suốt đời tận tâm tìm kiếm “những giá trị phổ quát” của nhân loại vì lợi ích tối thượng của Tổ quốc và nhân dân. Hơn thế nữa, việc hai tác phẩm của Nguyễn Kiến Giang được “chính danh” đến với đông đảo bạn đọc có thể xem là một tín hiệu lạc quan vào thời khắc đất nước đang bước sang xuân, chuẩn bị bước vào một “kỷ nguyên mới”, được ví như cuộc “Đổi mới” lần thứ hai, nhằm khơi dậy mọi tiềm năng để “xây dựng nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; mọi người dân đều có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc” như Chủ tịch nước Lương Cường đã nhấn mạnh trong Thông điệp chúc Tết Ất Tỵ 2025.