Nghề đơm cá ngược nước huyền thoại trên phá Hạc Hải

Mỗi độ tháng Bảy âm lịch, khi lũ về từ phá Hạc Hải, đây là mùa muôn loài thủy sản ngược dòng và cũng là thời điểm người dân địa phương bước vào mùa đánh bắt truyền thống đầy hứa hẹn. Trong quá khứ, mùa nước nổi mang lại nguồn lợi dồi dào, nuôi sống nhiều thế hệ bằng phương pháp "đơm" cá tôm thủ công với "nò" làm từ tre nứa, giữ cho sản vật tươi ngon.

Tuy nhiên, những năm gần đây, nguồn lợi thủy sản suy giảm đáng kể cùng với việc mở rộng canh tác ruộng đã khiến nghề "đơm nò" truyền thống dần mai một, thay thế bằng các ngư cụ hiện đại hơn như lưới, rập. Dù vậy, phá Hạc Hải vẫn là hệ sinh thái nước lợ quan trọng, mang lại sinh kế và đang được phát triển du lịch sinh thái nhằm bảo tồn vẻ đẹp hoang sơ cùng những ký ức về nghề đánh bắt truyền thống giờ đây chỉ còn hiện hữu trong hoài niệm.

QTO – Mỗi độ tháng Bảy âm lịch, khi mưa lớn trút xuống, dòng nước lũ từ phá Hạc Hải cuồn cuộn tràn bờ, ngập đồng ruộng, ấy cũng là lúc muôn loài thủy hải sản hối hả ngược dòng tìm về vùng thượng nguồn. Đây là thời khắc người dân quanh vùng gác lại công việc đồng áng, hối hả chuẩn bị ngư cụ để bước vào mùa đánh bắt đầy hứa hẹn.

Mùa nước nổi: Nguồn lợi thủy sản dồi dào

Khi tháng Bảy âm lịch gõ cửa, đồng lúa hè-thu vừa kết thúc vụ mùa cũng là lúc những trận mưa lớn xối xả kéo đến. Dòng nước lũ từ thượng nguồn sông Kiến Giang, Đại Giang đổ về, kiến tạo nên một mùa nước nổi mênh mông, bao la trên mặt phá Hạc Hải.

Theo những câu chuyện truyền khẩu từ các bậc cao niên, mỗi độ nước nổi, vô vàn loài thủy, hải sản từ lòng đầm phá theo các con hói, rạch nước miệt mài lội ngược dòng, tìm đường lên thượng nguồn. Thấu hiểu quy luật tự nhiên này, người dân lại tất bật khởi động mùa “đơm” cá, tôm, rạm truyền thống.

Với ông Nguyễn Công Tính (87 tuổi), cư dân thôn Xuân Bắc 2-Hoa Thủy (xã Lệ Ninh), ký ức về mùa nước nổi trên phá Hạc Hải luôn gắn liền với niềm vui và sự no đủ cho gia đình ông cùng bà con lối xóm. Vào thời bao cấp, ông Tính từng giữ vai trò đội trưởng Đội đánh bắt cá tôm của Hợp tác xã (HTX) Xuân Bắc.

Khu du lịch sinh thái Phá Hạc Hải – Ảnh: P.P

Dù đã hơn ba thập kỷ gác lại nghiệp chài lưới, ông Tính vẫn khắc ghi sâu đậm những mùa nước nổi trù phú, bội thu tôm cá thuở nào. Thuở ấy, đầm phá Hạc Hải tựa như một kho báu sản vật bất tận. Dưới làn nước trong xanh, vô vàn tôm, cua, cá, rạm đua nhau sinh sôi nảy nở. Trên bầu trời, hàng đàn chim trích, diệc, vịt trời, le le bay lượn tấp nập. Chỉ sau một đêm đánh bắt, các xã viên đã có thể gánh về hàng tấn cá tôm tươi rói. Dẫu cuộc sống thời bấy giờ còn nhiều gian khó, bữa cơm thường phải độn thêm khoai sắn, nhưng chính nhờ nguồn sản vật dồi dào từ đầm phá đã nuôi lớn bao thế hệ con người nơi đây.

Ông Tính kể lại, thuở xa xưa, việc đánh bắt cá trên phá Hạc Hải chủ yếu dựa vào các ngư cụ thủ công chế tác từ tre nứa, trong đó nò là loại phổ biến nhất. Đến mùa nước nổi, hàng trăm, hàng nghìn trộ nò được người dân quanh vùng đầm phá Hạc Hải khéo léo dựng lên dọc theo các con hói, lạch nước ven bờ đê, bờ ruộng, tạo thành những bẫy tinh vi để “đơm” cá, tôm khi chúng ngược dòng.

Cấu trúc trộ nò bao gồm nò và đăng (hay còn gọi là sáo), được thiết kế hình chữ V ngược, xuôi theo dòng nước, tạo thành một “mê trận” dẫn dụ đàn cá, tôm, rạm theo đó mà tiến vào. Khi đã lọt vào nò, chúng không thể thoát ra nhưng hoàn toàn không bị tổn thương. Chính nhờ phương pháp đánh bắt này, sản vật luôn giữ được độ tươi ngon nguyên vẹn và mang lại giá trị kinh tế cao.

Nghề truyền thống dần mai một

Mùa nước nổi lại về, chúng tôi xuôi theo các làng chài ven phá Hạc Hải, nhưng hình ảnh những trộ nò truyền thống giờ đây đã lùi vào dĩ vãng. Thay vào đó, người dân chủ yếu sử dụng các công cụ hiện đại hơn như rập, lưới để đánh bắt.

Sau hàng chục năm gắn bó với nghề “đơm” nò, gia đình bà Nguyễn Thị Toản (70 tuổi) tại thôn An Định-Hồng Thủy (xã Cam Hồng) nay đã chuyển sang thả rập. Bà Toản kể lại, vào thời kỳ đỉnh cao, gia đình bà sở hữu đến 50 trộ nò. Mỗi đêm “đơm” nò có thể mang về hàng chục kilôgam thủy hải sản, đặc biệt là tôm đất – đặc sản trứ danh của phá Hạc Hải, với thu nhập lên đến hàng triệu đồng là điều bình thường. Nhờ đó, gia đình bà Toản đã có đủ điều kiện nuôi dạy con cái ăn học, trưởng thành.

Cá chép mùa nước nổi được đánh bắt trên phá Hạc Hải – Ảnh: P.P

Tuy nhiên, những năm gần đây, nguồn lợi thủy sản ngày càng suy giảm. Cùng với việc các vùng ruộng lớn bao quanh phá Hạc Hải được người dân đấu thầu để canh tác, nghề “đơm” nò truyền thống dần trở nên không còn phù hợp. Một bộ phận người dân đã chuyển sang nghề lưới, nghề rập, trong khi số còn lại từ bỏ hẳn việc đánh bắt để tìm kiếm sinh kế khác.  

Dọc theo các làng quê ven phá Hạc Hải, chỉ còn một số ít người vẫn duy trì nghề “đơm” cá ngược nước, song những trộ nò truyền thống bằng tre nứa giờ đã được thay thế bằng vật liệu lưới hiện đại.

Nông dân Nguyễn Công Lý tại thôn Xuân Bắc 2-Hoa Thủy (xã Lệ Ninh) chia sẻ, gia đình anh đấu thầu ruộng để canh tác lúa, đồng thời tận dụng đặt thêm hai trộ nò bằng lưới xung quanh ruộng nhằm đánh bắt cá, tôm, tăng cường thu nhập. Vào mùa nước nổi, mỗi đêm, anh Lý có thể thu về vài kilôgam cá tôm, bán được từ 500 đến 700 nghìn đồng. Tuy nhiên, cũng có những ngày cá tôm khan hiếm, khiến những chuyến thăm nò không đủ để lo ba bữa cho gia đình.

Tại vùng Vời thuộc đầm phá Hạc Hải, những năm gần đây, vợ chồng anh Nguyễn Công Xuân và chị Đỗ Thị Hòa đã tâm huyết xây dựng “Khu du lịch sinh thái Hạc Hải”. Với kinh nghiệm hơn 30 năm gắn bó sâu sắc với vùng đầm phá, khu du lịch của anh chị thu hút du khách không bởi sự hoành tráng của cơ sở vật chất, mà bởi vẻ đẹp hoang sơ nguyên bản và những món đặc sản cá, tôm tươi ngon được đánh bắt trực tiếp từ lòng phá.

Đến thăm nơi đây, du khách còn có cơ hội hồi tưởng về ký ức một thời thông qua những nông cụ, ngư cụ truyền thống của các thế hệ nông dân ven phá Hạc Hải. Chỉ tại đây, chúng tôi mới có thể tìm thấy hình ảnh chiếc nò đan bằng tre và được lắng nghe anh Xuân chia sẻ tường tận về kỹ thuật dựng trộ nò để “đơm” cá, tôm ngược nước vào mùa lũ – một ký ức giờ đây chỉ còn hiện hữu trong hoài niệm…

Phan Phương