Di tích khảo cổ Quảng Trị: Kho báu du lịch độc đáo

Du lịch khảo cổ đang trở thành loại hình đặc thù và phát triển mạnh mẽ tại Việt Nam, trong đó Quảng Trị nổi bật với tiềm năng vô cùng lớn. Tỉnh này sở hữu hơn 30 di tích khảo cổ phong phú và đa dạng, trải dài từ thời tiền sử đến văn hóa Chăm, phân bố rộng khắp các loại hình địa hình. Đây là nguồn tài nguyên văn hóa nhân văn vô giá, có khả năng thu hút du khách muốn tìm hiểu sâu sắc về lịch sử và cội nguồn, đồng thời kết nối với các loại hình du lịch khác. Tuy nhiên, phần lớn các di tích này vẫn còn “ngủ quên”, chưa được khai thác hiệu quả thành sản phẩm du lịch chiến lược. Do đó, việc đánh thức và phát triển du lịch khảo cổ tại Quảng Trị, kết hợp với bảo tồn nghiêm ngặt, là yếu tố then chốt để tạo ra giá trị kinh tế bền vững cho địa phương.

QTO – Du lịch khảo cổ, một loại hình không chỉ phổ biến tại châu Âu mà đã và đang định hình thành sản phẩm du lịch đặc thù tại Việt Nam. Trong những năm gần đây, nhiều tỉnh, thành phố đã ghi nhận sự phát triển vượt bậc của du lịch khảo cổ như Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội), Hoa Lư (Ninh Bình), khu tháp Chăm Mỹ Sơn (Quảng Nam) hay khu di tích Cát Tiên (Lâm Đồng)… Riêng Quảng Trị, với hệ thống di tích khảo cổ phong phú và đa dạng, sở hữu một kho tàng tài nguyên du lịch nhân văn vô giá, chờ đợi được đánh thức để kiến tạo những giá trị kinh tế bền vững cho ngành du lịch địa phương.

Tỉnh Quảng Trị tự hào với hơn 30 di tích khảo cổ trải dài từ thời tiền sử, sơ sử đến văn hóa Chăm, tồn tại qua hàng thiên niên kỷ. Các di tích này phân bố rộng khắp trên nhiều loại hình địa lý đặc trưng: từ các hang động, đồi núi trung du, đồng bằng, cửa biển, các trảng cát duyên hải cho đến hải đảo. Đây là một tiềm năng di sản văn hóa độc đáo và đa dạng, là nguồn tài nguyên du lịch nhân văn giá trị, song hành cùng các tài nguyên khác, hứa hẹn trở thành động lực mạnh mẽ, thúc đẩy ngành du lịch tỉnh nhà không ngừng khởi sắc và bứt phá.

Tiềm năng di sản văn hóa khảo cổ Quảng Trị vô cùng to lớn, bao gồm dấu tích văn hóa Hòa Bình, văn hóa Bàu Tró, văn hóa Chăm và thời đại kim khí. Cụ thể, các di tích văn hóa Hòa Bình có thể kể đến như hang Yên Lạc (thôn Yên Lạc, xã Yên Hóa), hang Kim Bảng (xã Minh Hóa), hang xóm Thón (xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa cũ), hang Đức Thi (xã Tân Ninh), hang Khe Toong (huyện Quảng Ninh cũ), hang Minh Cầm (xã Phong Hóa, huyện Tuyên Hóa cũ). Dấu tích văn hóa Bàu Tró hiện diện tại phường Đồng Hới, hang Rào, Bàu Khê (huyện Bố Trạch cũ), Ba Đồn 1, Ba Đồn 2 (TX. Ba Đồn cũ), Cồn Nền (Quảng Trạch cũ), Bàu Sen (xã Sen Thủy, Lệ Thủy cũ).

Năm 1997, giảng viên và sinh viên Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Huế đã phối hợp khai quật di tích khảo cổ Cồn Nền (Quảng Trạch cũ), với sự tham gia của các chuyên gia khảo cổ từ Cộng hòa Liên bang Đức. Ảnh: T.Đ.H

Các dấu tích văn hóa thời đại kim khí được tìm thấy tại Khương Hà, Cổ Giang, Thanh Trạch của huyện Bố Trạch cũ; Long Đại (Quảng Ninh cũ); Thanh Thủy (Tuyên Hóa cũ), Đá Bàn, Phù Lưu, Trung Thuần của huyện Quảng Trạch cũ. Đặc biệt, dấu tích văn hóa Chăm nổi bật với hệ thống giếng Chăm cổ sơ ở Gio An (Gio Linh cũ), được Giáo sư Trần Quốc Vượng nhận định là di sản văn hóa độc đáo “có một không hai”. Điển hình là giếng Chăm hình vuông tại Pháp Kệ, Quảng Phú (Quảng Trạch cũ). Ngoài ra, còn có dấu tích thời đại đồ đá cũ và đồ đá mới tại đặc khu Cồn Cỏ, cùng các di tích tháp Chăm ở làng Cổ Thành (xã Triệu Ái, huyện Triệu Phong cũ); làng Hà Trung (xã Gio Châu, huyện Gio Linh cũ)…

Tính đến thời điểm hiện tại, đã có 32 di tích thời tiền sử, sơ sử và Chămpa trên địa bàn tỉnh Quảng Trị được phát hiện và nghiên cứu (so với 15 di tích tại Quảng Bình cũ). Các di tích khảo cổ tại Quảng Trị bao gồm đầy đủ các nền văn hóa khảo cổ tiêu biểu như Hòa Bình, Bàu Tró, Đông Sơn, Chămpa và cả Sa Huỳnh, thể hiện sự đa dạng hiếm có.

Địa bàn phân bố các di tích khảo cổ rất rộng, trải dài gần như khắp các loại hình địa hình từ hang động, trung du, đồng bằng ven biển cho đến hải đảo. Các di tích này thường nằm xen kẽ, hòa quyện với các loại hình di tích khác như danh thắng tự nhiên, di tích lịch sử và các địa điểm tín ngưỡng, tạo nên một bức tranh văn hóa phức hợp.

Người Việt Nam luôn ý thức sâu sắc về cội nguồn, trong khi du khách quốc tế lại đặc biệt yêu thích khám phá. Tất cả đều khao khát tìm hiểu về văn hóa, truyền thống và lịch sử. Du lịch khảo cổ không còn là khái niệm xa lạ đối với người Việt, với những điểm đến thành công như Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội), đô thị cổ Hội An, Mỹ Sơn (Quảng Nam), Hoa Lư (Ninh Bình), Tràng Kênh (Hải Phòng)… Những nơi này thu hút lượng lớn du khách với con số ấn tượng, bởi lẽ các di chỉ khảo cổ không chỉ mang ý nghĩa nghiên cứu sâu sắc mà còn là điểm đến hấp dẫn, khơi gợi niềm đam mê khám phá lịch sử cho công chúng.

Theo Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Thị Mỹ Dung, “Khảo cổ học là một khoa học liên ngành, hiện đại, giàu tiềm năng và dễ dàng hội nhập, giao lưu với thế giới” (1). Du lịch khảo cổ học là loại hình du lịch đặc thù, do đó, nó hướng đến một thị trường du khách chuyên biệt. Các loại hình du lịch khảo cổ bao gồm: tham quan các khu, điểm khảo cổ; du lịch nghiên cứu khảo cổ; và du lịch tham gia cùng các hoạt động khai quật khảo cổ.

Việc phát triển du lịch khảo cổ cần được thực hiện hài hòa với quy hoạch phát triển du lịch chung của tỉnh. Điều này đòi hỏi sự tính toán kỹ lưỡng để tạo liên kết chặt chẽ giữa các sản phẩm du lịch. Ví dụ, du khách đến với các sản phẩm của trung tâm du lịch phía Bắc (Vũng Chùa-Đảo Yến) có thể kết nối với các sản phẩm du lịch khảo cổ trong khu vực này. Tương tự, du khách tham quan chuỗi sản phẩm du lịch tâm linh của trung tâm du lịch phía Nam sẽ có cơ hội kết hợp nghiên cứu các di tích khảo cổ ở khu vực đó. Du khách khám phá hệ thống giếng cổ của người Chăm tại Gio Linh cũng có thể kết nối với tour du lịch Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Trường Sơn, di tích Đôi Bờ Hiền Lương…

Hiện nay, xu hướng của du khách khi tham quan các di tích danh thắng, sinh thái, tâm linh thường là kết hợp khám phá các di tích khảo cổ. Đặc biệt, với những du khách có khát vọng nâng cao hiểu biết, nghiên cứu sâu về lịch sử vùng đất, cội nguồn hình thành cư dân, văn hóa, phong tục… thì du lịch khảo cổ chính là câu trả lời. Vấn đề cốt yếu cần quan tâm là khách du lịch mong muốn được tham quan trực tiếp hiện trường khai quật, tận mắt chiêm nghiệm từng hiện vật tại di tích. Do đó, khi triển khai du lịch khảo cổ, cần đặc biệt chú trọng vấn đề bảo tồn nghiêm ngặt các tài sản quốc gia.

Không chỉ là nguồn cung cấp nước ngọt quan trọng, Bàu Tró còn là một di chỉ khảo cổ học mang giá trị to lớn. (Nguồn: Internet)

Theo thống kê của ngành du lịch, ngoài một số tỉnh thành có tài nguyên khảo cổ nổi trội, đa phần lượng khách đến các di tích khảo cổ nói chung vẫn còn khá khiêm tốn so với nhiều loại hình du lịch khác. Chính vì vậy, để phát triển loại hình du lịch này, cần có chiến lược lựa chọn những di tích tiêu biểu, xây dựng thành các tour, tuyến hoàn chỉnh, hoặc kết hợp liên kết với các loại hình du lịch khác để tạo thành tour tổng hợp. Đơn cử, du khách khi đến Quảng Trạch cũ để thưởng thức ca trù Đồng Dương sẽ không thể bỏ qua di tích khảo cổ Cồn Nền lừng danh, để chiêm ngưỡng vẻ đẹp mênh mông xanh biếc của đầm Pháp Kệ, và suy ngẫm về những cư dân Cồn Nền xưa đã bước vào sơ kỳ thời đại kim khí…

Khi du khách tìm về khu du lịch Bảo Ninh để nghỉ dưỡng, bên cạnh việc tắm biển và tham gia các loại hình thể thao biển, không thể không tìm hiểu về Bàu Tró, một hồ nước ngọt nằm ngay cạnh cửa biển Nhật Lệ. Bàu Tró nổi tiếng không chỉ vì vai trò cung cấp nước ngọt cho phường Đồng Hới và các địa phương lân cận, mà còn là một địa điểm khảo cổ học vô cùng quan trọng, có niên đại trên dưới 5.000 năm.

Hệ thống di tích khảo cổ trên địa bàn Quảng Trị thực sự vô cùng phong phú và đa dạng, với giá trị nghiên cứu và giá trị du lịch đã được khẳng định. Tuy nhiên, nguồn tài nguyên quý giá này vẫn đang ở dạng tiềm năng, thậm chí có thể nói là phần lớn vẫn “ngủ quên” hàng nghìn năm nay, chưa được đánh thức để phục vụ và mang lại lợi ích cho con người.

Chúng ta vẫn chưa thực hiện được nhiều để khơi dậy thế mạnh của nguồn tài nguyên độc đáo này như một sản phẩm du lịch chiến lược. Thiếu một quy hoạch tổng thể về bảo tồn và phát huy giá trị khảo cổ học Quảng Trị, cũng như chưa có một cuộc khai quật nghiên cứu quy mô hoàn chỉnh nào trong suốt hơn 30 năm qua, kể từ lần khai quật cuối cùng tại di chỉ Cồn Nền. Các hiện vật được khai quật từ di chỉ Bàu Tró, Cồn Nền và các địa điểm khác vẫn đang nằm im lìm trong kho của Bảo tàng Tổng hợp tỉnh, chỉ một số ít được đưa ra trưng bày.

Vì vậy, để huy động tối đa mọi nguồn lực từ tài nguyên văn hóa vào mục tiêu phát triển du lịch, điều cấp thiết là phải đánh thức các di tích khảo cổ tiêu biểu có khả năng khai thác phục vụ du lịch. Theo Tiến sĩ Trịnh Dương, mối quan hệ giữa nền văn hóa khảo cổ và du lịch cần được khai thác một cách hài hòa để cả hai cùng tồn tại và phát triển. Du lịch sẽ nâng tầm nhận thức về các nền văn hóa khảo cổ, và ngược lại, các di tích khảo cổ sẽ tạo nên sự hứng khởi và lôi cuốn đặc biệt cho du khách.

Tạ Đình Hà

————————————————————————————

(1) Lâm Thị Mỹ Dung. Thông tin Tuyển sinh. Trường đại học Khoa học xã hội và nhân văn-Đại học Quốc gia Hà Nội.

Bài 2: Đánh thức nguồn tài nguyên quý giá