“Mút mùa Lệ Thủy”: Giải mã bí ẩn thành ngữ, hiểu đúng ý nghĩa.

(QBĐT) – Sinh ra và lớn lên tại huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình, một vùng đất trũng thường xuyên phải đối mặt với những trận lũ lụt nghiêm trọng. Trước đây, mỗi năm Lệ Thủy chứng kiến không ít cơn lũ dữ, nhấn chìm bạt ngàn đồng ruộng, nước dâng đến nóc nhà, gây thiệt hại nặng nề về gia súc và đôi khi đe dọa cả sinh mạng con người.

 

Tuổi thơ của tôi gắn liền với xã Phong Thủy, cái nôi của Hợp tác xã Đại Phong – biểu tượng tiên phong trong nông nghiệp Việt Nam những năm đầu thập niên 60 của thế kỷ trước. Nơi đây, cánh đồng Đại Phong bao la, màu mỡ, nhưng cũng không ngừng chịu cảnh mất mùa vì sự tàn phá của thiên tai.

 

Tôi bắt đầu nghe câu nói “Mút mùa Lệ Thủy” khi mới khoảng gần 5 tuổi, vào khoảng năm 1961. Thời ấy, do gia cảnh nghèo khó, không có điều kiện đến trường mẫu giáo, tôi thường theo mẹ và các cô, các bác ra đồng trên chiếc thuyền nhỏ để mót lúa khi họ đi gặt. Chúng tôi, lũ trẻ con, vừa mót lúa vừa nô đùa ngay phía sau lưng những người lớn đang miệt mài gặt hái.

 

Tôi còn nhớ rõ những tiếng than thở của mọi người khi nhắc về trận lụt vừa qua: “Đúng là lụt mút mùa Lệ Thủy!”. Hay những khi phải gánh những bó lúa nặng trĩu đi quá xa để kịp lên thuyền của các chú thanh niên, họ cũng cất lên lời kêu than: “Chà, mút mùa Lệ Thủy hè!”.

Trong những năm học cấp 3 tại Lệ Thủy, khi nhà trường chuyển đổi theo định hướng “vừa học vừa làm”, chúng tôi – những thiếu niên tuổi 15-18 – phải tham gia lao động sản xuất ở An Thủy, Hồng Thủy. Chính trong bối cảnh đó, chúng tôi thường dùng câu “Mút mùa Lệ Thủy” để diễn tả sự khắc nghiệt của lũ lụt và gánh nặng công việc lao động (làm ruộng, gặt hái, gánh lúa…) vốn quá sức đối với lứa tuổi học trò của mình.

 

Dần dà, chúng tôi nhận ra rằng người dân sử dụng câu “Mút mùa Lệ Thủy” không chỉ để miêu tả những trận lụt lớn, dai dẳng và nặng nề tại vùng đất này, mà còn để nói về những công việc vô cùng nặng nhọc, kéo dài. Có lẽ, câu nói này đã được người Lệ Thủy lưu truyền từ xa xưa, thậm chí trước cả khi tôi có cơ hội được nghe thấy (?).

 

Sau này, khi tôi ra Hà Nội học tập, sinh sống và làm việc, điều đầu tiên tôi nhận thấy là anh em đồng hương Lệ Thủy, và cả đồng hương Quảng Bình, vẫn thường dùng câu “mút mùa Lệ Thủy” để hỏi thăm tình hình lũ lụt ở quê nhà Lệ Thủy thân thương.

 

Càng về sau, mỗi khi có dịp trở về quê hương, chúng tôi lại nhận ra câu “mút mùa Lệ Thủy” còn ẩn chứa thêm nhiều hàm ý phong phú khác. Chẳng hạn, khi nói về các cuộc vui chơi, ăn uống…, người ta thường nói: “Cứ chơi mút mùa Lệ Thủy nhé!”. Và khi bày tỏ tình cảm bạn bè, đồng hương, đồng đội, câu nói “(Tình cảm) thiệt là mút mùa Lệ Thủy hè!” cũng rất phổ biến, thể hiện sự sâu sắc và bền chặt.

 

Đến giai đoạn này, câu nói ấy không chỉ được người Lệ Thủy chúng tôi sử dụng mà cả người Quảng Bình cũng đã dùng. Và từ đầu những năm 2000 trở đi, tôi nhận thấy cụm từ này đã lan rộng ra cả nước, ngay cả ở Đồng bằng sông Cửu Long và TP. Hồ Chí Minh, mọi người cũng đã sử dụng hoặc hiểu nghĩa tùy theo ngữ cảnh.

 

Theo đó, câu “mút mùa Lệ Thủy” có thể được hiểu theo các nghĩa chính sau: 1/ Miêu tả lũ lụt rất nặng nề, kéo dài qua nhiều đợt; 2/ Chỉ công việc cực kỳ nặng nhọc, dai dẳng, cùng những chuyến đi lại, mang vác xa xôi; 3/ Biểu thị sự chơi hết mình, vui hết mức; 4/ Hoặc: Diễn tả tình cảm sâu nặng, gắn bó bền chặt.

Càng về sau, khi “mút mùa Lệ Thủy” không còn đơn thuần là một phương ngữ (hệ thống ngôn ngữ đặc trưng cho một cộng đồng theo vùng lãnh thổ) của Lệ Thủy mà đã trở thành một thành ngữ (tập hợp từ cố định được dùng rộng rãi), thì các nghĩa thứ 4 và thứ 3 ngày càng trở nên phổ biến và được ưa chuộng hơn.

Và dù được hiểu theo nghĩa nào, câu “mút mùa Lệ Thủy” vẫn mang những giá trị ý nghĩa chân thực và ngày càng trở nên đẹp đẽ.

 

Gần đây, trên các phương tiện thông tin đại chúng đã xuất hiện nhiều tranh luận về xuất xứ của thành ngữ “mút mùa Lệ Thủy”. Mặc dù đã có một số giả thiết được đưa ra, nhưng tất cả đều chưa thể xác định chắc chắn nguồn gốc cũng như thời điểm ra đời của câu nói này. Tôi cũng đã đọc và tìm hiểu, nhận thấy những phân tích ấy khá thú vị.

 

Trong bài viết “Bạn biết gì về câu thành ngữ “mút mùa Lệ Thủy” đăng trên Báo Thanh Niên, có đoạn:

“Trộm nghĩ, ai đó cho rằng câu này nhằm chỉ huyện Lệ Thủy ở Quảng Bình thì cũng không sao cả, nếu quả thật người dân nơi đó có sử dụng. Có điều khi tôi dò hỏi, đa phần chỉ… mỉm cười nhè nhẹ rồi lảng qua chuyện khác. Trong khi đó, câu này đã đi vào từ điển phương ngữ Nam bộ với cách giải thích na ná như vừa nêu dẫn chứng trên”.

 

Tôi xin phép không đi sâu vào tranh luận, mặc dù tôi tin chắc rằng người dân Lệ Thủy – Quảng Bình đã sử dụng câu “mút mùa Lệ Thủy” từ rất lâu, và nó đã trở nên phổ biến với nhiều tầng ý nghĩa khác nhau.

 

Nhân đây, tôi xin cung cấp thêm một thông tin có thể có liên quan như sau: Trong lịch sử mở cõi và chính trị của đất nước, người dân Quảng Bình, đặc biệt là cư dân Lệ – Ninh (bao gồm hai huyện Lệ Thủy và Quảng Ninh), đã di cư, sinh sống và lập ấp rất nhiều tại Sài Gòn – Gia Định và các tỉnh Nam Bộ. Trong số đó có Lễ Thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh – vị tướng lừng danh đã có công mở cõi Nam Bộ, cũng là người Lệ Ninh – Quảng Bình. Với thông tin này, chúng ta có thể dễ dàng hiểu được sự giao thoa về ngôn ngữ và văn hóa giữa các vùng miền nói trên với Quảng Bình, đặc biệt là với Lệ Thủy. Do đó, việc câu phương ngữ “Mút mùa Lệ Thủy” có nguồn gốc từ vùng Lệ Thủy, rồi trở thành thành ngữ chung được sử dụng rộng rãi tại Nam Bộ, TP. Hồ Chí Minh là điều hoàn toàn có thể lý giải.

Kính mong những ý kiến này sẽ là nguồn tham khảo cho mọi người, và tôi cũng rất mong nhận được thêm nhiều ý kiến trao đổi đa chiều từ quý độc giả!

 

Một số bài báo tham khảo: