Cộng đồng Bru-Vân Kiều tại xã Trường Sơn (Quảng Ninh) hàng năm tổ chức nghi lễ mở cửa rừng vào tháng Giêng/Hai âm lịch, nhằm cầu xin thần rừng ban phước lành, "mở lối" cho việc mưu sinh và thu hái lâm sản. Nghi lễ mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện lòng kính trọng đối với thiên nhiên, đồng thời là dịp để bà con gắn kết cộng đồng và truyền giữ bản sắc văn hóa. Dưới sự chủ trì của già làng, người dân tề tựu tại bìa rừng, dâng lễ vật trang trọng và thực hiện nghi thức cúng tế, sau đó gieo quẻ để nhận sự chấp thuận của thần linh. Họ tin rằng việc tự ý vào rừng mà không thông qua nghi lễ sẽ bị thần linh quở phạt, gây khó khăn trong cuộc sống, qua đó nhấn mạnh tầm quan trọng của tín ngưỡng này.
(QBĐT) – Vào độ tháng Giêng hàng năm, trước thềm những chuyến hành trình khai thác “lộc rừng”, cộng đồng Bru-Vân Kiều tại xã Trường Sơn (Quảng Ninh) long trọng cử hành nghi lễ mở cửa rừng. Buổi lễ mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, nhằm thỉnh cầu thần rừng ban phước lành, “mở lối” cho bà con thuận lợi trong việc mưu sinh, tìm kiếm thảo dược quý, thu hoạch măng rừng, nấm tự nhiên…
Lễ hội gắn kết cộng đồng
Bên hiên nhà sàn truyền thống, ông Hồ Đài, Trưởng bản Khe Cát (xã Trường Sơn), chia sẻ sâu sắc: “Nghi lễ mở cửa rừng không đơn thuần là cầu xin thần linh, mà còn là dịp để tình cảm giữa những người Bru-Vân Kiều thêm thấu hiểu và gắn bó. Bà con từ khắp nơi tề tựu, hàn huyên tâm sự, giúp bản làng thêm vui tươi, kết nối bền chặt như sơn mài.”
Nghi lễ mở cửa rừng được cộng đồng Bru-Vân Kiều cử hành định kỳ vào khoảng thời gian từ tháng Giêng đến tháng Hai âm lịch mỗi năm. Trước khi lễ hội chính thức diễn ra, các thành viên trong bản sẽ họp bàn, thống nhất lựa chọn người đứng ra làm chủ lễ. Tại bản Khe Cát, vị trí trang trọng này thường xuyên được giao phó cho già làng, nghệ nhân dân gian Hồ Ai, một nhân vật có công lớn trong việc bảo tồn và truyền giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống của bản làng.
Tiếp đó, chủ lễ cùng trưởng bản sẽ triệu tập một cuộc họp cộng đồng nhằm thông báo chi tiết đến từng “đung” (gia đình) về thời gian, địa điểm tổ chức, quy định về đóng góp của mỗi hộ và phân công cụ thể các nhiệm vụ cho từng cá nhân, bao gồm: dựng bàn thờ, trang hoàng và vệ sinh khu vực lễ hội, chuẩn bị các món lễ vật…
Theo truyền thống, cả bản sẽ cùng nhau dâng hiến một con lợn hoặc một con trâu làm lễ vật chính. Bên cạnh đó, tùy vào điều kiện của mỗi “đung”, các gia đình có thể đóng góp thêm gà, hũ rượu cần, xôi nếp hay nến sáp ong… Vào ngày diễn ra nghi lễ, toàn thể dân bản, trong trang phục truyền thống đặc trưng của người Bru-Vân Kiều, sẽ tề tựu đông đủ tại địa điểm đã định ở bìa rừng.
 |
Nghi thức thỉnh cầu thần rừng “mở lối”
Trước khi chính thức tiến hành nghi lễ, già làng Hồ Ai cùng các bậc cao niên và những vị khách quý sẽ thực hiện nghi thức tẩy trần bằng dòng nước suối thanh khiết. Sau khi đã thanh tẩy, toàn thể người tham dự sẽ tề tựu trước bàn thờ, cùng chủ lễ cử hành nghi thức cúng tế trang nghiêm. Bàn thờ được dựng trên một bãi đất bằng phẳng, tọa lạc bên cạnh dòng suối và ngay tại cửa rừng. Bàn thờ được chế tác tinh xảo từ tre nứa, với những hoa văn đan lát đẹp mắt. Các vật phẩm hiến sinh được đặt ở tầng dưới, trong khi tầng trên bày biện rượu cần, xôi nếp, gạo sống và hai ngọn nến làm từ sáp ong nguyên chất.
Đúng vào thời khắc linh thiêng đã được chọn, hai ngọn nến sáp ong được thắp sáng, già làng Hồ Ai đại diện cho toàn thể dân bản Khe Cát, trang trọng cầu xin thần rừng ban phước lành cho một năm sản xuất, trồng trọt bội thu, công việc làm ăn hanh thông. Đồng thời, ông cũng khẩn cầu thần rừng “mở cửa” để bà con Bru-Vân Kiều được phép vào rừng mưu sinh, thu hái lá, rau và các loại lâm sản phụ thiết yếu.
Trong lời khấn nguyện đầy thành kính, già làng Hồ Ai thỉnh cầu với đại ý: “Kính mong chư vị thần rừng hiển linh, chứng giám cho lễ vật trang trọng cùng tấm lòng thành kính của đồng bào bản địa. Xin người ban phép cho dân bản được vào rừng, ban cho đôi chân dẻo dai để băng suối vượt ngàn, ban cho đôi tay khỏe mạnh để tìm được những sợi mây quý đan lát, thu hoạch dồi dào rau, măng rừng, và kiếm được các loại cây thuốc dược liệu quý giá… Cầu mong thời tiết luôn thuận hòa, để mỗi chuyến đi vào rừng của bà con đều được hanh thông và bình an vô sự.”
Ngay sau bài cúng, chủ lễ sẽ tiến hành nghi thức gieo quẻ linh thiêng bằng cách tung hai đốt tre nhỏ (mỗi đốt dài chừng hai đốt ngón tay) lên một hòn đá đặt phía trước. Nếu hai đốt tre khi rơi xuống đất hiển thị hai mặt khác nhau (một sấp, một ngửa – tức mặt cật tre và mặt ruột tre), điều đó được hiểu là thần rừng đã chấp thuận lời thỉnh cầu. Trường hợp hai đốt tre cùng hiển thị một mặt, chủ lễ sẽ thành kính thực hiện lại bài cúng, thể hiện lòng thành và cung kính cho đến khi nhận được tín hiệu chấp thuận.
Theo tín ngưỡng sâu sắc của cộng đồng Bru-Vân Kiều, việc tự ý xâm nhập rừng mà không thông qua nghi lễ thỉnh cầu sẽ bị thần linh quở phạt. Họ tin rằng điều này sẽ dẫn đến những hệ quả bất lợi như không thu hái được quả to, không tìm thấy cây thuốc quý hay mây tre để đan lát, khiến cuộc sống mưu sinh của bà con gặp muôn vàn khó khăn.
Ông Hoàng Trọng Đức, Chủ tịch UBND xã Trường Sơn, thông tin rằng việc triển khai 10 dự án thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025 đã mang lại những tác động tích cực đáng kể cho đời sống của đồng bào Bru-Vân Kiều tại địa phương. Đặc biệt, các hoạt động bảo tồn văn hóa gắn liền với phát triển du lịch của cộng đồng đã nhận được sự quan tâm, hỗ trợ từ chính quyền địa phương, các sở, ngành cùng nhiều cá nhân tâm huyết, góp phần trao truyền, gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc.
Xuân Thi
