Ở thôn Phương Xuân, nay thuộc tiểu khu 2, phường Bắc Nghĩa, thành phố Đồng Hới, Quảng Bình có một làn điệu dân ca mộc mạc rất gần gũi với người dân lao động đã xuất hiện nhiều đời nay đó là điệu hát sắc bùa.
Một số thôn ở phía bắc tỉnh như Yên Đức, Tân Kiều (xã Yên Hoá), Tân An (xã Quảng Thanh), Thuận Bài, Thổ Ngoa (xã Quảng Thuận) từ xa xưa đã xuất hiện điệu hát sắc bùa. So với các địa phương trên cách hát sắc bùa ở thôn Phương Xuân có khác, thay cho tập tục người biểu diễn trên một chiếc chiếu trải giữa nhà vừa hát vừa đánh trống gõ nhíp thì Phương Xuân lại hình thành một nhóm ca hát và gõ nhạc vào lúc giao thừa đầu năm.
Điệu sắc bùa ở tỉnh Quảng Bình nói chung vừa mang tính ca hát – nói lối mộc mạc, dung dị, cụ thể nhìn đến đâu hát đến đó, vừa chúc tụng vừa nói lên nhiều khía cạnh khác nhau mang tính tâm linh và xã hội.
Một đặc điểm nổi bật của hát sắc bùa Phương Xuân là được tổ chức thành một nhóm dưới dạng tử vi – phong thổ, có 5 người ứng vào: Kim, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ, sử dụng 5 loại nhạc cụ dân gian (hầu hết là bộ gõ): Trống cơm, trống chầu, xập xoã, mõ trâu và sánh tiền.
Ảnh minh họa
Đến khắc giao thừa mọi người tập trung nhau lại áo dài khăn đóng tề chỉnh, ai lấy cầm một loại nhạc cụ, đi qua mỗi đường làng vừa đi vừa gõ hát và vào hát chúc tụng trong từng gia đình.
Truyền thuyết kể lại rằng sở dĩ có điệu hát sắc bùa là từ xa xưa có đôi trai gái yêu nhau chỉ thề non hẹn biển. Thế rồi người con gái có mang, sợ bị làng trị tội bắt phạt, cha mẹ nàng thương con giấu kín không cho con gái đi ra ngoài. Đến ngày nở nhuỵ khai hoa nàng sinh hạ được một đứa con. Chàng trai biết vậy nhưng không có cách nào đến thăm con được, chàng nghe ra được một kế bèn rủ 5 người bạn thân trong đêm giao thừa đánh trống gõ mõ đến nhà nhạc phụ chúc tụng, mong sao nhìn được mặt con. Cảm kích trước nghĩa cử của chàng trai, ông cụ bảo con bồng cháu ra cho chàng rể xem mặt và đề bố nó mừng tuổi, đồng thời cho con gái và chàng trai chính thức hợp hôn đầu xuân.
Mọi người trong làng thấy việc làm cao đẹp của chàng trai, thế là từ đó họ nãy sinh ra tục lệ hát sắc bùa chúc tụng đầu xuân bước sang năm mới.
Khi đến đầu ngõ mỗi nhà, tổ nhạc đánh gõ vang lên rồi hát:
Ơ ơ ơ… chút tình thăm
Chút tình thăm –
Thăm tình thăm chút
Thăm chút chút tình
Đến thăm nhà mình
Lần vô mở cửa
Thắp đèn đỏ lửa
Chống cửa lên cao.
Gia chủ ra đón, người cầm cái hát:
Ơ ơ ơ… xem vô trong nhà
Cao đèn đỏ lửa
Khai môn mở cửa
Thấy con rồng chầu
Ông bà sống lâu
Trâu bò sinh lợi.
Chủ nhà bắt tay, chúc tụng từng người, trong tổ ai nghe ra câu hay người đó
hát trước:
Ơ ơ ơ… sắp tống cựu nghinh tân
Tống cựu nghinh tân
Trước xuân năm mới
Chúng tôi bước tới
Mừng ông tiên sư
Thắp nén nhang thờ
Tổ tiên cúng bái.
Có những câu hát mang tính thượng phong, và niềm tự hào dân tộc:
Ơ Ơ Ơ… nước ta Nam Việt (Việt Nam)
Ở đất Á Đông
Con Việt cháu rồng
Da vàng một giống
Khai quốc thể thống
Từ trước đến rày
Bom nghìn năm nay
Một nền văn hoá
So với thiên hạ
Chẳng kém ai đâu.
Người cái hát xong câu nào mọi người hát theo câu đó vừa có lĩnh xướng vừa có phụ hoạ, tràn ngập niềm vui rộn ràng và sôi nổi.
Tuỳ theo mỗi nhà các điệu hát sắc bùa cũng thay đổi biến cải. Đẹp lời chúc tụng ước vọng đầu năm, sức khoẻ dồi dào, làm ăn được phát đạt. Chủ nhà đứng lên cám ơn và trao tiền thưởng, thực tế là mừng tuổi đầu xuân cho ban nhạc, bởi họ cho rằng trong số những người ấy thế nào cũng có người hạp mạng tuổi đạp đất đầu năm và là những người đến mừng tuổi, mừng xuân đầu tiên cho gia đình họ.
Trong đêm giao thừa đón mừng năm mới, mọi người vừa đi vừa hát vừa đánh gõ gây được khí thế rộn ràng đầu xuân, lôi cuốn thu hút được nhiều người đi theo ca hát vui vẻ, thắt chặt thêm tình đoàn kết cộng đồng tình làng nghĩa xóm.
Điệu hát sắc bùa đầu năm ở thôn Phương Xuân là một phong tục đặc sắc là một vốn quý đậm đà bản sắc dân tộc mà ông cha ta đã sáng tạo và lưu giữ từ bao đời nay.
Theo Phan Thanh Tịnh
